نقش امام رضا (ع)در فرهنگ و تمدن تشیع و ایران

 

از میان تحولات تاریخ تشیع، بدون شک سفر امام رضا۷به ایران از مهم ترین و سرنوشت ساز ترین حوادث محسوب می شود. این سفر، تحولات عمیق و بی بدیلی در فرهنگ ایرانی به وجود آورد. گرایش مردم ایران به تشیع، تعمیق علوم و معارف شیعی میان ایرانیان، رواج فرهنگ علوی و همچنین تثبیت هنر اسلامی در جهت تکمیل و بازسازی مقبره رضوی از مهم ترین دستاوردهای این سفر است که در نهایت به نهادینه شدن فرهنگ علوی میان ایرانیان منجر شد. مقاله حاضر به دنبال اثبات این فرضیه است که سفر تاریخی امام رضا۷به ایران از جهات گوناگونی از قبیل گرایش مردم به تشیع،  

گسترش معارف شیعی بین ایرانیان، رواج فرهنگ علوی و همچنین بارقه های هنری و روانی که از طریق بارگاه آن حضرت بین ایرانیان به وجود آمد توانست نقش مهمی را در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی بین ایرانیان به وجود آورد. در مورد اینکه آیا تاکنون تحقیقی با این موضوع انجام گرفته یا نه، باید گفت: تنها مطالبی پراکنده که در کتب مختلف به زندگانی حضرت رضا۷اختصاص دارد به چشم می خورد که از انسجام و روش علمی برخوردار نیست و شاید این مقاله اولین کوشش برای بررسی این موضوع باشد. منابعی که برای تهیه مطالب این مقاله از آنها بهره گرفته شده همگی از منابع دست اول و بیش از همه منابعی است که به بررسی تاریخ عباسیان می پردازد. از دیگر منابع مهم این نوشتار آثار و نوشته های امام رضا۷است که علاوه بر معرفی آنها در تهیه متن نیز از آنها استفاده بسیار زیادی شده است. در این میان کتاب عیون اخبارالرضا کامل ترین مجموعه از شرح زندگانی و تاریخ و احوال آن حضرت است که تاکنون نگارش یافته و به دست ما رسیده است. از منابع مهم دیگری همچون تاریخ طبری محمدبن جریر طبری، تاریخ یعقوبی واضح، یعقوبی، الکامل ابن اثیر و مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی استفاده شده است. از کتب معاصر، کتاب «تاریخ تشیع در ایران» نوشته رسول جعفریان نیز استفاده شده است. تاریخچه ی زندگانی امام رضا۷ابوالحسن علی بن موسی۷ملقب به رضا در ذیقعده ی سال ۱۴۸ هجری قمری در مدینه متولد شدند. نام مادر بزرگوارشان تکتم از اهالی نوبه بود که بعد از حضور در خانه ی امام موسی کاظم۷او را نجمه و طاهره نیز گفته اند. امام رضا۷در سال ۱۸۳ در سن۳۵ سالگی بعد از شهادت پدر بزرگوارشان به امامت رسیدند. دوران امامت حضرت ۲۰ سال طول کشید که با خلافت سه خلیفه ی عباسی ( هارون، محمد امین و عبدالله مأمون) معاصر بود. دوره امامت ایشان از مهم ترین نقطه های عطف تاریخ تشیع به شمار می رود. سرانجام امام در سال ۲۰۳ در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون شهید و در روستای سناباد نوغان در خانه ی «حمید بن قحطبه» به خاک سپرده شدند که قبر هارون نیز در همان خانه و اتاق بود. از آن پس شهر توس را مشهد (محل شهادت) نامیدند. یعقوبی، ابوالفرج اصفهانی و شیخ صدوق، گزارش های فراوانی درباره ی شهادت امام رضا۷توسط مأمون آورده اند. شخصیت علمی امام۷: پیامبر اعظم۹ ، امام صادق و امام موسی کاظم۸ در روایات مختلفی امام رضا۷ را عالم آل محمد۹ نامیده اند. امام رضا۷ به جمیع لغات و زبان ها آشنا بودند. در این باب داوودبن قاسم جعفری روایت کرده است : «امام رضا۷ با افراد به زبان خودشان گفتگو می کردند. گاهی فارسی و صقلبی صحبت می کردند و گاه رومی، بعضی مواقع من غلام فارسی زبان خود را برای کاری نزد آن حضرت می فرستادم که حضرت زبانشانشان را می دانستند و بعضی مواقع فهم کلام عجمی بر غلامش گران می آمد و خود برای غلام توضیح می دادند. » مجموع شاگردان آن حضرت ۳۱۸ نفر برآورد شده است که از آن حضرت ۲۴۳۰ حدیث نقل کرده اند. شخصیت علمی امام۷به گونه ای بود که مأمون به آن اعتراف کرد، و در حضور تعداد زیادی از عباسیان گفت: «من میان فرزندان عباس و علی۸بسیار جستجو کردم؛ ولی هیچ یک از آنان را با فضیلت تر، پارسا تر، عالم تر، متدین تر و سزاوار تر از علی بن موسی الرضا۷ ندیدم. » اوضاع فرهنگی جامعه اسلامی در عصر امام رضا۷الف) نهضت ترجمه و امام رضا۷: اهتمام ویژه ی دین اسلام به دانش پروری و فرهنگ دوستی و نیازمندی به درک صحیح آموزه های اسلامی باعث گردید که مسلمانان از همان آغاز در صدد توسعه ی فرهنگ و پیشرفت تمدن انسانی برآمده، ساحت تعلیم و تربیت را وسعت بخشند. برای این منظور از نیمه قرن دوم هجری قمری تا اواخر آن نهضت ترجمه شکل گرفت و موجب شکوفایی دوباره علوم مختلف در سرزمین های اسلامی شد، که می توان نتیجه آن را در قرن چهارم هجری مشاهده کرد؛ به همین علت، این دوران به عصر الاسلام الذهبی (دوران طلایی اسلام) مشهور است۰ مسعودی، رفاه و آرامش را ازعلل رویکرد به مسائل فرهنگی می داند. از عوامل مؤثر دیگر در شکوفایی نهضت ترجمه در دوره ی عباسیان می توان به این موارد اشاره کرد :- انتقال مرکز خلافت از شام به بغداد و نزدیکی به دانشگاه جندی شاپورایران؛- حضور وزیران فرهیخته ی ایرانی در دربار خلفای اسلامی؛- علاقه ی خلفای دوره ی اول عباسیان به علم، ادب و فرهنگ؛- علاقه و اعتقاد منصور و دیگر خلفای عباسی به علم نجوم و رصد ستارگان و فراخوانی سرآمدان نجوم از ایران و هند. ...نهضت ترجمه در دوران مأمون وارد مرحله ی تازه ای شد. تحصیل مأمون از نوجوانی زیر نظر جعفر برمکی و فضل بن سهل ایرانی در شهر مرو وکسب معارف از محضر امام رضا در بینش باز او بسیار مؤثر بود. وی با فضای باز فرهنگی، تسامح مذهبی و گشاده دستی در بخشش به دانشمندان و مترجمان باعث رونق نهضت ترجمه گردید. از نتایج نهضت ترجمه ، شکوفایی مجدد علوم اسلامی، رونق و رشد اندیشه ها، ورود افکار بیگانه در جامعه اندیشمندان مسلمان و شکل گیری مکاتب فکری گوناگون بر اساس افکار التقاطی و وارداتی می باشد. ( این مسئله زمانی پررنگ تر شد که مأمون بر ترجمه کتاب های فلسفی دانشمندان یونانی و ایرانی اصرار ورزید و باعث نشر آرا و عقاید کلامی و مجادلات و مناظرات فرقه ای شد. ) مسلماً در آن زمان یک هیئت نیرومند علمی در دربار وجود نداشت که آثار بیگانگان را مورد نقد و بررسی دقیق قرار دهد و آن را با جهان بینی اسلامی تطبیق دهد؛ به همین دلیل حضرت رضا۷با توجه به احاطه بر علوم مختلف بر فضای علمی و فرهنگی عصر خویش تأثیر فراوان گذاشتند و جامعه اسلامی را برای عصر های متمادی از فیض توانمندی های علمی خود بهره مند ساختند. ب ـ شرایط علمی : با سقوط خلافت امویان و روی کار آمدن عباسیان (۶۵۶-۱۳۲ هـ. ق) تاریخ آموزش وارد عرصه ای نوین شد. روی آوردن به آموزه های اصیل اسلامی در سایه فعالیت همه جانبه علمی ائمه اطهار: عصر نوخواهی مسلمانان، حضور خاندانهای ایرانی آل برمک و سهل در دربار خلافت و علاقه مندی خلفای عباسی به علوم مختلف موجب ایجاد شرایط جدیدی در عرصه آموزش و پرورش اسلامی گردید۰ از عوامل دیگری که به رشد آموزش در عصر عباسیان کمک کرد، تنوع علوم و کثرت شاخه های مرتبط با علم کلام و فقه بود که متقاضیان بی شماری وارد این حوزه شدند۰ در اواخر قرن سوم هجری نیز کنار مساجد به عنوان کانون آموزش اولیه، مراکز علمی جدیدی به نام مدارس تأسیس شد که هر یک به نوعی در امر آموزش دخالت داشتند. تأسیس بیت الحکمه تو سط مأمون در سال ۲۱۵ و انتقال دانشمندان به آن به این منظور بو ده است۰تأثیر حضور امام رضا۷در ایرانمسأله ی ولایتعهدی امام رضا۷مهم ترین فصل سیاسی زند گانی آن حضرت و یکی از وقایع مبهم و پیچیده ی تاریخ عباسیان است. مأمون با بررسی اوضاع زمان خود تصمیم گرفت امام رضا۷ رابه ولایتعهدی برگزیند. قیام های علوی متعددی که در سراسر قلمرو اسلامی بر ضد دولت عباسی رخ داد، مو جب شد مأمون با اندیشه ی فراوان و مشورت با سیاستمداران طی تصمیمی غیر منتظره پیشوای شیعیان را از مدینه به مرو فراخواند تا هم او را ولیعهد خود قرار دهد و هم نظارت و کنترل بیشتری بر ایشان داشته باشد. ابن خلدون می گوید: «فراوانی جمعیت شیعه در ایران سبب چنین دعوتی از سوی مأمون شد.» امام بر خلاف میل باطنی و پس از دو ماه مقاومت در برابر خواسته ی مأمون، ولایتعهدی را مشروط پذیرفتند (امام۷زمانی ولایتعهدی را پذیرفتند که توسط مأمون به قتل تهدید شدند). مراسم ولایتعهدی در رمضان سال ۲۰۱ اتفاق افتاد. بعد از پذیرش، مأمون دستور داد: ۱. عامه ی مردم با آن حضرت بیعت کنند، ۲. سکه با نام حضرت ضرب شود، ۳. لباس سبز جایگزین لباس مشکی (که مدت ها شعار عبا سیان بود) گردد ۴. مأمون یک ماه حقوق سپاهیان را انعام داد. از نتایج پذیرش ولایتعهدی امام رضا۷در جامعه ایران می توان به موارد زیر اشاره کرد: ۱. شخصیت امام۷به عنوان امام شیعیان بیشتر شناخته شد و پیروان مکتب اهل بیت افزایش یافتند؛ ۲. مناظره های امام با مخالفان، شخصیت علمی ایشان را بیشتر نمایان کرد و عامل مهم توسعه مذهب تشیع اعتقادی و پذیرش امام حتی توسط غیر شیعیان گردید.۳. امام نامه هایی برای تبیین مبانی شیعه در موضوعهای مختلف برای افراد گوناگون ارسال کردند که نشانگر شناخت امام از افراد مؤثر آن دوره جامعه ایران است ۰ ۴. کاهش فشار بر علویان و دوستداران امام در زمانی که امام منصب ولایتعهدی داشتند؛ ۵. حضور امام باعث استقلال تشیع گردید (از نظر بی نیازی در پاسخ به سو الات به مهاجرت به خارج از ایران ۶. مهاجرت سادات علوی که به خاطر امام رضا۷ وارد ایران شدند، با استقرار در مناطق مختلف و سپس با قیام و شهادت مظلو مانه خود موجب گسترش تشیع در ایران شدند.۷. ۰امام رضا۷ در مدت حضور در ایران، شاگردان بسیاری را تربیت کردند که با تألیف کتاب های متعدد، پاسخ به سؤالات و... از عوامل نشر معارف تشیع در ایران بوده اند ۰ برخی از عوامل مؤثر در گسترش تشیع در ایران:آثار علمی امام رضا۷طرح اندیشه های ناب توحیدی توسط امام رضا۷ در مناظره با بزرگان ادیان، ارائه طرح و الگویی جدید در باب عصمت انبیا و تأثیرگذاری بر تفکرات اهل سنت و همچنین دفاع محکم و معقول ایشان از مقام امامت در مجلس مأمون و نزد بزرگان ادیان و مذاهب، چهره ای پر فروغ از امام رضا ۷ ارائه کرده است. این موضوع باعث شد که از دیر زمان به آثار ایشان، بذل عنایت ویژه ای شود. گفتنی است که از همان قرون نخستین، صحیفه ی امام رضا ۷، فقه الرضا، طب الرضا و علل احکام از آثار مطرح میان فرق اسلامی بوده است. آثار معنوی و فرهنگی بارگاه امام رضا۷ در ایراننتیجه ۱. مأمون بر اساس نقشه ی از قبل تعیین شده ولایتعهدی خود را به امام رضا (ع) واگذار کرد تا به این وسیله از شورش های علویان که جهان اسلام را فرا گرفته بود جلوگیری نماید، همچنین پایگاه اجتماعی امام را خدشه دار سازد؛ ولی در شهر خراسان - که مأمون حکومت می کرد- امام مورد قبول عامه مردم قرار گرفت و در هر فرصت ممکن به معرفی جایگاه ولایت و امامت می پرداختند. ۲. یاران ایرانی امام رضا۷با سفر به شهرهای مختلف ایران، انتشار احادیث و فضایل اهل بیت نقش زیادی در معرفی فرهنگ شیعه داشته اند. ۳. در اوایل قرن سوم هجری به دلیل فشارهای عباسیان و به تبع ورود امام رضا۷ سادات به ایران مهاجرت کردند؛ اما بعد ها مورد تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از آن ها در شهر های مختلف به شهادت رسیدند و مزار های هر یک به کانونی برای فرهنگ تشیع تبدیل شد و موجبات گسترش شعایر و معارف شیعه را فراهم نمودند. ۴. شهادت امام رضا۷ بازتاب وسیعی میان شیعیان ایران داشت و موجب قیام های متعددی در اعتراض به شهادت ایشان گردید.(قیام قاسم بن محمد از آن جمله است) ۵. بارگاه و قبر امام رضا۷ علاوه بر فضایل معنوی، برکات فراوانی در زمینه های اعتقادی، معماری، هنر اسلامی و... داشته است. الف ـ نقش امام رضا۷ در گسترش تشیع در ایران:- مأمون امام رضا۷ را از طریق بصره، خرمشهر، بهبهان، فارس، ابرقو، طبس، نیشابور و سرخس به مرو بردند. مأمون برای اینکه امام۷ در مسیر خود به شهر های شیعی برخورد نکنند دستور داده بود این مسیر انتخاب شود. توجه به حفظ آثار بر جای مانده از مسیر امام۷ در شهر ها و مناطقی که به نحوی محل استقرار امام بود، نشان از علاقه ی ویژه ی شیعه در میان مردم است (اگرچه ممکن است درباره ی برخی از این مکان ها و ارتباط آن ها با امام رضا۷ خبر درستی در دست نداشته باشیم.) امام رضا۷ در مسیری که از مدینه به مرو می آمدند با کسانی که از دوستان اهل بیت بودند ارتباط برقرار کرده، در اجتماعاتی که تشکیل می شد به بیان احادیث آبائشان می پرداختند. رجاء بن ابی ضحاک -که مأمور آوردن امام به مرو بود - می گوید: «امام در هیچ شهری از شهر ها فرود نمی آمد، مگر اینکه مردم سراغ ایشان می آمدند و مسائل دینی و اعتقادی خویش را از ایشان می پرسیدند.» با ورود امام رضا۷ به خراسان، تشیع گسترش بیشتری یافت. سادات و علویان بسیاری به خراسان روی آوردند. حیثیت علمی و علوی امام مهم ترین عامل توسعه ی مذهب شیعه به حساب می آمد. امام برای گسترش فرهنگ شیعی در ایران فعالیت هایی داشتند همچون:- در مسیر مدینه- مرو روایاتی از اهل بیت بیان می کردند که همین روش تأثیر به سزایی در توسعه ی تفکر شیعی داشته است. هنگام ورود امام به نیشابور، طالبان علم و محدثان دور آن حضرت جمع شدند و از ایشان خواستند حدیثی به طور مسلسل از آباء طاهرین خود، رسول الله۹ و جبرییل املا فرماید. امام فرمودند: «کلمه لااله الا الله حصار و باروی مستحکم من است. هر کس درون حصار من رود از عذاب در امان است. » این حدیث به دلیل اینکه کلیهٔ راویان آن آباء معصوم آن حضرت و پیامبر۹ است به حدیث سلسله الذهب مشهور است. هدف امام از بیان این حدیث بیان جایگاه امامت و ولایت در کنار توحید بوده است. زیرا اساس و مدخل این مطلب آن است که معتقدان به خود را از هر گونه تشویش و عذابی در امان می دارد. - حضور امام در مناظره، یکی دیگر از کارهایی بود که در پی آن، مکتب شیعه به درستی معرفی شد و استدلال مخالفان باطل گشت. مأمون که به ظاهر به مسائل علمی معتقد بود مجالس بحث و مناظره، دربارهٔ امامت و نبوت با مخالفان و با حضور امام برگزار می کرد. مأمون با هدف منحصر کردن ایشان در بعد علمی این مناظره ها را تشکیل می داد. شمار زیادی از مناظرات امام۷ با اهل کتاب و نمایندگان مسیحیان، یهودیان، مانویان، زرتشتیان، صائبیین و سایر فرق اسلامی ذکر شده است. در این مناظرات امام مسایلی را مطرح می کردند که تا آن زمان کسی آن را مطرح نکرده بود؛ از جمله ی آن ها خبر مربوط به اصحاب الرس است که خبر آن در قرآن آمده اما در مورد ماجرای آنان مطلبی ذکر نشده است. در این مجالس با توجه به موفقیت امام در مناظرات و اعتقاد مردم به علم امامان و حتی علم لدنی ایشان، زمینه های ترسیم شخصیت واقعی امام رضا۷ و افزایش شمار شیعیان فراهم شد .- از فعالیت های فرهنگی امام، تشکیل حوزه ی علمیه در مسجد مرو بود که حضور چشمگیر شیعیان در این حوزه موجب گردید که مأمون دستور تعطیلی آن را صادر کند. شیخ صدوق می نویسد: «امام رضا۷ نزد مأمون رفت و با ناراحتی و صلابت به وی گفت: از خداوند حق مصطفی، مرتضی و سیده نساء العالمین را طلب می کنم! چرا اینان را طرد می کنی؟ » این خبر نشان از شرکت تعداد زیاد شیعیان در محافل علمی امام دارد. - امام رضا۷ در اجرای عبادات اسلامی سعی داشتند سنت پیامبر۹ را احیا کنند. زمانی که مأمون از امام خواست نماز عید را بخوانند، امام خواستند مطابق سنت پیامبر و دور از تجمل شاهانه نماز را اقامه کنند. تأثیر این مسئله میان مردم به حدی بود که مأمون دستور داد امام را از نیمه ی راه برگردانند. علاقه مردم به احیای سنت ساده زیستی پیامبر و اجرای آن توسط امام در منصب ولا یتعهدی از عوامل جذب افراد به ان حضرت و گسترش تشیع در خراسان بوده است. - مجموعه نامه هایی که امام برای توضیح مبانی تشیع به افراد گوناگون می نوشتند، در تبیین جایگاه اهل بیت در کتاب خدا و سنّت پیامبر۶.، مسائل اختلافی با اهل سنّت از قبیل ایمان آوردن ابوطالب، توضیح مصداق شیعه واقعی و مراد از اولوالامر در قرآن (از جمله شبهاتی بودند که با هدف خاص علیه مذهب شیعه توسط مخالفان مطرح شده بود) در گسترش فکر شیعی و استحکام پایه های اعتقادی در ایران بسیار اثر داشت. ب ـ نقش یاران امام۷: از جمله فعالیت های ائمه:تربیت شخصیت های اسلامی و شیعی بوده ، تا مروج فرهنگ شیعه باشند. امام رضا۷ نیز شاگردانی را تربیت کردند. که تعدادی از آنان عرب بودند؛ ولی با این وجود در ایران اقامت داشتند. آنان با سفر به شهرهای مختلف ایران با بیان احادیث، تألیف کتابهای متعدد، شرح مظلومیت های اهل بیت: (خصوصاً تشریح حادثه عظیم عاشورا ) و همچنین پاسخ به سؤالات شرعی روند گسترش تشیع در ایران را فزونی بخشیدند؛ از جمله می توان به این افراد اشاره کرد: ابراهیم بن ابی محمد خراسانی، ابو سعید خراسانی، محمد بن عبدالله خراسانی، سلیمان بن حفث مروزی، سلیمان صالح مروزی، سهیل بن قاسم نوشجانی، ابوالقاسم فارسی، فتح بن یزید جرجانی، فضاله بن ایوب ازدی، محمد بن زید طبری، نعیم بن صالح طبری، ابو سعید نیشابوری، حمزه بن جعفر ارجانی، زکریا بن آدم، عبدالله سعد اشعری (وی از طرف امام رضا۷ اجازه داشت روایت کند)، صفوان بن یحیی، احمد بن محمد ابوالنصر (کتاب الجامع و المسائل منسوب به او است)، ابوعبدالله محمد بن خالد برقی قمی (کتاب های زیادی همچون العریص، المحاسن و الرجال را تألیف کرده است)، احمد بن خالد برقی (صاحب تألیفاتی از جمله احتجاج است)، حسن و حسین فرزندان سعید اهوازی از یاران امام رضا و امام جواد۸هستند که دانشی گسترده در علوم فقه و حدیث داشتند. ابن ندیم بیش از ده کتاب ایشان را نام برده است. ج ـ نقش امام در قیام های شیعی:سیاست خشونت آمیز عباسیان نسبت به علویان آنان را به مبارزه مسلحانه و قیام و دفاع از حق سوق داد. در زمان امامت امام رضا۷ و در انعکاس شهادت آن حضرت، قیام های متعددی صورت گرفت. از آنجا که موضع امام نسبت به این قیام ها در مسیر حق و به سود امت بود، به گرمی مورد استقبال قرار گرفت؛ هر چند از نظر نظامی موفق نمی شدند و امام نتیجه برخی از آن ها را پیش بینی کرده بود. بارزترین آن ها قیام محمد بن ابراهیم بن حسین معروف به «ابن طباطبا» است که بیشتر مناطق حجاز و عراق را در برگرفت. قیام محمد بن قاسم در ایران که در انعکاس شهادت امام اتفاق افتاده از آن جمله است. نفوذ تشیع و گسترش آن پس از ورود امام رضا۷ به ایران موجب قیام های علوی گردید که یکی از آن ها قیام محمد بن قاسم - از شاگردان امام در شهر مدینه – است. این قیام بارزترین قیام علوی است که به خونخواهی امام رضا۷ در نواحی شرقی و مرکزی ایران رخ داده است. محمد بن قاسم از نوادگان امام حسن۷ مردی پارسا و لقب صوفی داشته است. قیام از کوفه آغاز شد و سپس به خراسان رفت و چهل هزار نفر از روستا ها و خصوصاً شهر مرو با وی بیعت کردند (تعداد زیاد شرکت کنندگان در قیام، بیانگر گستر ش تفکرات شیعی در مناطق مختلف متأثر از حضور امام رضا در ایران است ). بعد از مدتی به طالقان آمد و مردم را به شعار «الرضا من آل محمد» فراخواند. این امر موجب توجه و علاقه ی مردم طالقان به وی شد؛ به نحوی که او را شایسته ی امامت می دانستند. گسترش دامنه ی قیام، باعث وحشت معتصم عباسی گردید؛ از این رو عبدالله طاهر را مأمور جنگ با او کرد و بعد از جنگ های متعدد وی را دستگیر نمود و نزد معتصم فرستاد. معتصم وی را زندانی کرد ؛ولی او بعد از مدتی از زندان گریخت و تا پایان عمر محرک شورش ها علیه حکومت عباسیان در ایران بود. از این گزارش نفوذ علویان و شیعیان در ایران روشن تر می گردد. د - نقش مهاجرت سادات علوی در گسترش تشیع در ایران: عمده ترین علت مهاجرت سادات علوی به ایران، حضور امام رضا۷ در ایران بود (چنان که دو کاروان فاطمه معصومه واحمد بن موسی کاظم (شاهچراغ) جهت ملاقات با امام به ایران آمدند). پس از استقرار امام رضا۷ در ایران و پذیرش ولایتعهدی به وسیله ی آن حضرت، ایشان نامه ای به بستگان خود در مدینه و حجاز نوشت و آن ها را به ایران دعوت کرد. این نامه باعث شد که دوازده هزار و ششصد و هفتاد و سه تن از سادات علوی و بستگان امام رضا۷ در چندین مرحله به صورت کاروانی مدینه و حجاز را به مقصد خراسان بزرگ آن زمان ترک نمایند عوامل دیگری همچون رفاه و امنیت مناطق مختلف ایران، دوری آن از مرکز خلافت، فشارهای عباسیان، احترام ایرانیان به سادات و جذب آنان برای قیام باعث این مهاجرت ها شده است. برای شناخت نفوذ شیعه در ایران می توان از محل هایی که مهاجران علوی آن ها را برای سکونت برمی گزیدند بهره برد. تعیین این مکان ها به عنوان محل های صد در صد شیعی نادرست است؛ چرا که - به عنوان نمونه - اصفهان با تمام سنی گری متعصبانه ی خود گاهی معاویه را تا حد پیامبر بالا می برد و حتی مردمش درگیری هایی با قمی ها به عنوان شیعه داشتند؛ اما باز محلی برای سادات علوی بود. همه مهاجران بر مذهب اثنی عشری نبودند چنان که بعضی از این سادات بر مذهب اهل سنت و زیدی بوده اند. الف - طب الرضا۷ یا الرساله الذهبیه: امام این کتاب را که در باره ی صحت مزاج و راهنمایی خواص غذا ها است به درخواست مأمون نوشتند. مأمون پس از دیدن آن، طی نامه ای امام را «حکیم، ادیب، پسر عم، دانشمند، معقول و منطقی» معرفی کرد و دستور داد این رساله را با آب طلا بنویسند؛ به همین علت به «رساله ذهبیه» مشهور گردیده است. هم اکنون نسخه هایی از آن در موزه ی آستان امام رضا۷موجود است و در مجموعه ی آثار کنگره ی امام رضا ۷ نیز به چاپ رسیده است. - این رساله حدود سی صفحه است که مجلسی در جلد چهارم بحارالانوار تمام این رساله را آورده است. رساله ذهبیه شامل بخش ها ی زیر است :- اصلاح بدن و حفظ آن از امراض و بهره مندی از سلامتی کامل؛- تدبیر حمام که از عناصر اصلی سلامتی است به نحوی که تمیزی بدن باعث نشاط در جسم می شود؛- تعدیل طعام که بنای سلامتی انسان است و حفظ او بر این اساس است. ب - صحیفه ی امام رضا۷ : گروهی از راویان آن را مسند امام رضا۷ نامیده اند. این نام به موضوع کتاب نزدیک تر است. این کتاب مجموع روایات امام رضا۷ است که امام اسناد بعضی از آن ها را از طریق پدران خود تا پیامبر۹ ادامه داده اند که به همین دلیل آن را رساله الذهبیه نیز نامیده اند. تکیه ی امام به طریق پدران خود بهترین گواه بر توسعه ی تفکر شیعی است. این کتاب یکی از اصول چهار صد گانه ی اولیه و از منابع کتاب های التوحید و عیون اخبار الرضا شیخ صدوق است. صحیفه ی امام رضا۷ از طریق هشتاد سند مختلف نقل شده و شامل حدیث های صحیح، موثق، حسن ضعیف و متروک است. تعدادی از آن ها بدون سند یا تمام سلسله سند ذکر نشده است. احادیث این کتاب در موضوع توحید، عبادات، احکام، تفسیر، فضایل پیامبر۹ و اهل بیت: اخلاق، آداب خوردنی ها و طب است. ج - فقه الرضا۷ : برخی در استناد این کتاب به امام تردید دارند؛ زیرا در قرن های اولیه اسلام بین علمای امامیه شناخته شده نبوده است. عبارات این کتاب با کتاب «علل الشرایع» علی بن بابویه یکی است و عده ای همین نکته را دلیلی بر عدم صحت آن می دانند. سید حسین نصر هر دو را با «التکلیف» شلمغانی یکی می داند؛ ولی با وجود این علامه مجلسی به آن استناد کرده و بعضی از مطالب کتاب را در بحارالانوار آورده است. باقر شریف قرشی در کتاب پژوهشی دقیق درباره ی زندگی امام رضا۷در خصوص بعید بودن استناد کتاب به امام رضا۷می نویسد:«اولاً اگر این کتاب از امام بود چندین قرن ناشناخته نمی ماند و اینکه هیچ یک از علمای فقه امامیه از آن اطلاع نداشته باشند و اصحاب حدیث با همه ی اهتمام زیادی که به آثار ائمه ی هدی: داشته اند هیچ اشاره ای به آن نکنند؛ ثانیاً شیخ صدوق که تمام آثار امام رضا۷ را در کتاب عیون الاخبار جمع آوری نموده اشاره ای به این کتاب نکرده است؛ ثالثاً این کتاب حاوی بعضی اخبار مخالف با عقیده ی شیعه مثل غلو است که ائمه: با آن می جنگیدند و آن را کفر می دانستند. » این کتاب در کنفرانس جهانی امام رضا۷ در مشهد مقدس منتشر شده است. د - علل احکام: امام این کتاب را در جواب سؤالات محمد بن سنان نوشته اند. شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار آن را در سی صفحه آورده است. تعداد قابل توجهی از روایات امام رضا۷ به موضوع علل الشرایع و فلسفه احکام ارتباط دارد که تلاشی عقلی است برای تبیین احکام فقهی و کاهش اختلافات فقهی و حدیثی که از آغاز قرن دوم موجب ایجاد فضایی از شک و تردید نسبت به احکام فقهی شده بود؛ از سوی دیگر جریان رایج عقل‌گرایی موجب تشکیک در احکام فقهی می‌شد و سؤالاتی از این دست را مطرح می‌کرد که چرا باید به این حکم عمل کرد و چرا این گونه باید رفتار نمود و ... در چنین فضایی امام سعی می‌کنند با تمرکز بر فلسفه احکام و تبیین گوشه‌هایی از مصالح و مفاسد واقعی -که احکام بر مبنای آنها نوشته شده‌اند- این روند را مهار نمایند. هـ - مناظره های امام رضا۷ : مأمون پس از تحمیل ولایتعهدی به امام رضا۷ جلسات گسترده بحث و مناظره تشکیل می داد و دانشمندان بزرگی در رشته های گوناگون را به این جلسات دعوت می کرد. شاید منظور از این جلسات در ظاهر اثبات مقام والای علمی امام بود؛ ولی زیر پوشش ظاهری اهداف و مقاصد دیگری همچون اثبات عجز امام از پاسخگویی، سرگرمی علما به این مجالس و عنوان نکردن ضعف حکومت ، برخورداری مأمون از موضوعات مناظره هاو ... مد نظر بوده است. شیخ صدوق در عیون اخبار و مجلسی در بحار الانوار تعداد زیادی از آنها را ذکر کرده اند. مناظره هابا پیروان ادیان و مکاتب مختلف صورت گرفت که به صورت فهرست، مواردی از آنها مطرح می شود : ۱. مناظره با علویان و عباسیان ساکن در مرو. شیخ صدوق می نویسد: (چون مأمون حضرت را به ولایتعهدی منصوب نمود تمام بنی هاشم [علویان و عباسیان] را که در مرو بودند به حضور طلبید و حضرت رضا۷ در حضور آنان به منبر رفت و خطبه توحید را خواند که موجب اعجاب و حیرت آنان گردید.) ۲. مناظره با جاثلیق ( لقب پیشوایان مسیح ) ۳. مناظره با رأس جالوت ( لقب پیشوایان یهود ) ۴ : مناظره با هیزبت اکبر ( لقب پشوایان زرتشتی )۵. مناظره با عمران صائبی ( پیروان یحیی )۶. مناظره با سلیمان مروزی (از عالمان بزرگ خراسان. )۷. مناظره با علی بن محمد بن جهم ناصبی و دشمن اهل بیت ساکن در مرو. الف - آثار معنوی بارگاه امام رضا۷: زیارت قبور اولیای الهی منشأ آثار و برکات دنیوی و اخروی فراوانی است. بر اساس آیه ی «و ابتغوا الیه الوسیله» توسل به اولیای الهی، بهترین وسیله برای تقرب به خدا محسوب می شود. امام رضا۷ می فرماید: «همانا برای هرامامی عهد و پیمانی است بر عهده ی پیروان و شیعیانش وفای کامل به این عهد و ادا نمودن آن به وجه نیکو در گرو زیارت قبور آنان است. »بارگاه ملکوتی امام۷ محل نزول ملایک مقرب الهی است. در برخی روایات ثواب زیارت آن حضرت برابربا هفتاد حج شمرده شده است. معجزات و کرامات بارگاه آن امام همام بی شمار است. شیخ حر عاملی می نویسد: «معجزات او از حد تواتر تجاوز کرده است.» مزار امام رضا۷ در خراسان محبوب تمامی مسلمانان آن نواحی در تمام قرون بوده و افزون بر شیعیان - که از همان آغاز به زیارت قبر امام می رفتند - اهل سنت نیز به زیارت بقعه ی آن حضرت علاقه مند بودند و آن را زیارت می کردند. نوغان و مشهد تا سده چهارم، از هم متمایز بودند و ما می توانیم این گزارش را در اسرار التّوحید ابوسعید ابوالخیر (۴۴۰ـ ۳۵۷ق) ملاحظه کنیم. مرقد مطهر امام۷ تأثیر فزایندهججای در گرایشات، نگرش های سیاسی و فرهنگی و سرنوشت مردم ایران داشته است؛ به عبارت دیگر، وجود امام رضا۷ در ایران، توحید را با ولایت گره زد و موجب تثبیت تشیع در ایران گردید. پس از شهادت امام، مأمون به منظور فریب دادن دوستداران علویان، پیکر مبارک امام را در بقعه ی هارونیه کنار قبر پدرش واقع در باغ حمید بن قحطبه طایی - والی خراسان - دفن کرد. به مرور بقعه ی هارونیه تحت الشعاع قبر مطهر حضرت رضا۷ قرار گرفت. از آن زمان به بعد، حرم مطهر طی حوادث طبیعی چون زلزله حوادث قهری تاخت و تاز اقوام مختلف دستخوش تغییر شد. ب- آثار فرهنگی – هنری بارگاه امام رضا۷: حرم امام رضا۷ و مجموعه ی بنا های آن از نظر معماری، تزئینات و کاشی کاری یکی از شاهکار های معماری مذهبی است. این مجموعه ی با شکوه بیست و پنج بنا دارد که هر کدام از نظر ویژگی های معماری ارزش والایی دارند. این بنا ها شامل مسجد گوهرشاد - که بنای آن به دوره ی تیموریان باز می گردد و از نظر نحوه ی کاشی کاری یکی از شاهکار های جهان است - ، صحن قدیم و جدید، سقاخانه، موزه توحید خانه، حمام گنبد حاتم خانی، آرامگاه شیخ بهایی صحن جمهوری اسلامی می شود. مهم ترین بخش این مجموعه قبر امام رضا۷ است که به شکل مربع ساخته شده و هر ضلع آن ده متر است. اٍزاره های حرم نیز با کاشی های زرین فام در طرح های بسیار جالب تزئین شده است. بر بعضی از کاشی ها تاریخ ۶۱۲ و ۷۲۰ هجری دیده می شود. از بخش های مهم حرم، حیاط مرکزی مشهور به صحن عتیق است که در سال ۸۷۲ هجری در زمان وزارت علیشیر نوایی بنا شده است. از دیگر واحد های معماری حرم رواق های معروف به دارالضیافه و دارالحفاظ است که زمان ساخت آن به دوره ی تیموریان می رسد. مجموعه ی حرم در طول هزار سال توسط هنرمندان معروف، امیران و شاهان تکمیل شده است. بسیاری از شاهکار های هنری دوره ی اسلامی در موزه ی آستان قدس رضوی نگهداری می شود که متأسفانه هنوز مورد بررسی کامل قرار نگرفته اند. ج - بارگاه و موقوفات : آستان قدس، یکی از مؤسسات مذهبی است که دارای بیشترین موقوفات است. در طول تاریخ، دوستان و شیعیان امام مقداری از اموال خود را برای بارگاه ملکوتی وقف کرده اند تا زائران و نیازمندان از حاصل آن بهره مند گردند. زمان وقف اموال منقول و نخستین واقف مشخص نیست؛ زیرا اسناد و مدارک روضه مبارکه رضویه در طول تاریخ در معرض تاخت و تاز و غارت قرار گرفته و از بین رفته است. قدیمی ترین سند وقف غیر منقول مربوط به عتیق علی طوسی(قرن دهم) است که ملکی را در قریه زبیدگناباد، وقف آستان قدس کرده است. موقوفات در گذشته بسیار گسترده تر از امروز بوده است که اکنون بخشی از این رقبات و مؤسسات دینی به نام امام رضا۷ در کشورهای افغانستان، پاکستان و هند هستند. بیشتر املاک آستان قدس در حومه ی مشهد و معدودی در تهران، قزوین، رشت، مازندران، کرمان و اصفهان است. با استناد به برخی متون در می یابیم که در جوار بارگاه شفاخانه ای وجود داشته که حکیمان و طبیبان در آن به معالجهٔ بیماران می پرداختند .در دوره صفویه نام طبیبی به نام اسکندر بیگ ترکمان در کتاب عالم آرای عباسی ثبت شده است.   

منبع:سایت اندیشه قم