اعتدال در سبک رضوی

Full Image

چنان‌که می‌بینیم مردم معمولا در بخش مصارف زندگی دو منش دارند و از دو روش پیروی می‌کنند: مصرف بیهوده و اسراف؛ و یا تنگ‌گرفتن و امساک. امام رضا(ع) برای بالا بردن سطح زندگی و نجات خانواده، از فقر در خانواده آموزه‌های نجات‌بخشی را توصیه فرموده‌اند که در این میانه رهنمودهای زیر در زمینه اعتدال در هزینه‌کردن یعنی نه اسراف و نه تنگ‌گیری؛ و نیز توجه به قناعت حایز اهمیت فراوان است. در این رابطه علامه مجلسی حدیثی را نقل کرده که راهگشاست:

«...عَن بَعْضِ اَصحَابِهِ قَالَ سَمِعْتُ العَبّاسِیَّ وَ هُوَ یَقُولُ اسْتَاْذَنْتُ الرِّضا(ع) فِی النَّفَقَةِ عَلَی العَیالِ فَقالَ بَیْنَ الْمَکْرُوهَیْنِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِداکَ لا وَاللهِ مَا اَعْرِفُ الْمَکْرُوهَیْنِ قالََ فَقالَ لی یَرْحَمُکَ اللهُ اَمَا تَعْرِفُ اَنَّ اللهَ عَزَّوَجَّلَ کَرِهَ الاِسْرافَ وَ کَرِهَ الاِقْتارَ فَقالَ وَالذَّینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً» 

از امام رضا(ع) درباره خرج زندگی دستوری خواستم. ایشان فرمود: بین دو امر ناخوش. گفتم من آن را نمی‌شناسم. فرمود آیا نمی‌دانی که خداوند عزوجل اسراف را ناخوش داشته است و همچنین تنگ‌گرفتن را. آن‌جا که می‌گوید: آنانی که وقتی خرج می‌کنند نه اسراف می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و روش پایمندی بین این دو دارند؟

البته شناخت دو مقوله اسراف و تنگ‌گیری بسیار مهم است. اسراف چیست و در کجا و در چه چیزهایی است، از زمره مسائل اولیه‌ای است که باید بدان توجه نمود ولیکن این نوشتار از آن‌جایی که بنای آن بر اقتصار و اشاره است تنها به یک رهنمود از آن امام همام بسنده می‌کند که فرمود:

«لَیْسَ فیمَا یَنْفَعُ البَدَنَ اِسرافٌ اِنَّمَا الاِسرافُ فیمَا اَتْلَفَ المَالَ وَ اَضَرَّ بِالْبَدَنِ»(13).

یعنی در آن‌چه سود به بدن انسان می‌رساند اسراف نیست. اسراف در آن چیزهایی است که مال تلف می‌شود و به بدن آسیب می‌رساند. راهبرد بعدی بهره‌گیری از شیوه قناعت است. رویکرد به این راهبرد در واقع، همان پیداکردن راه میانه است.

بهره‌بردن از شیوه قناعت، علاوه بر آن‌که خانواده را از افتادن در چاله فقر نگه می‌دارد، اهرم کارسازی است در جهت شکوفایی استعدادها و خلق ابتکارات.

قناعت برخلاف تصور نابجایی که از آن در معنای خسیس بودن می‌شود، راهبرد موثری در جهت بهبود و بالا آمدن سطح زندگی و پیشرفت می‌گردد و آن در صورتی است که معنای درست آن را دریابیم.

قناعت در دو بوته کاربردی به معنا می‌نشیند: یکی در بوته درآمد و دیگری در بوته مصرف.

ساختن با درآمد اندکی که خداوند براساس مصلحت به شخص ارزانی داشته است نخستین بوته کارساز زندگی است.

در این رابطه به حدیثی از امام(ع) می‌نگریم که در مستدرک و فقه الرضا آمده است که فرمود:

«قَالَ اللهُ سُبْحَانَهُ ارْضُ بِمَا آتَیْتُکَ تَکُنْ مِنْ اَغْنَی النَّاسِ وَ اَرْوی مَنْ قَنِعَ شَبِعَ وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ لَمْ یَشْبَعْ»(14).

خداوند می‌فرماید: تو به آن‌چه روزیت کرده‌ام خوشنود باش تا از بی‌نیازترین مردم باشی و من روایت می‌کنم که هرکس قناعت پیشه داشت سیر است و هرکه قانع نباشد سیر نمی‌شود.

توجه به نکته‌های روان‌شناختی در آموزش موضوع قابل توجهی است که ائمه معصومین(ع) در بیان مسائل بدان التفات جدی داشته‌اند. در رابطه با توصیه به رعایت موازین قناعت در هزینه‌های زندگی آن‌گاه که امام(ع) به آن می‌پردازند؛ از پیامبر(ص) به عنوان الگوی رفتاری یاد می‌نمایند تاعلاوه بر جنبه سرمشق‌گیری، از نظر روحی نیز هضم آن بر فراگیرنده دشوار نیاید. اشاره امام در فرازی از روایت زیر ناظر به این مطلب است:

«و نروی إن دخل نفسک شیء من القناعة فاذکر معاش رسول الله(ص) فانما کان قوته الشعیر و حلاوته التمر و وقوده السعف إذا وجد»(15).

اگر خاطرت را به چیزی از روش قناعت جلب می‌کنی، به شیوه معاش و گذران پیامبر(ص) توجه کن که خوراکش نان جوین، شیرینی او خرما، هیزم اجاقش برگ و پوسته نخل-آن هم اگر می‌یافت- بود.

در ارتباط با بوته دوم نیز باید به معنای درست آن توجه نمود که عبارت است از: استفاده بهینه کردن از ابزار و کالاها و به تعبیر امروزی بهره‌وری.

بهره‌بردن بجا، به موقع، به اندازه لازم و صحیح از اشیا و اسباب و وسایل زندگی اعم از مصرفی و ماندنی سبب می‌شود که آن‌ها همیشه دراختیار باشند و دررفع نیاز موثر باشند و از صرف پول و انرژی بیجا خودداری شود. در اینجاست که بخش دوم روایت بالا معنا می‌دهد که قناعت موجب سیری است چنان‌که نداشتن آن فقر و گرسنگی و احتیاج می‌آورد.

جه بسیار اشیاء و کالاهایی در اطراف ما هستند که هرروز بدون استفاده صحیح و کامل از کنار آن‌ها می‌گذریم و یا حتی به سادگی آن‌ها را دور می‌اندازیم و تازه در هنگام سختی و تنگنا متوجه ارزش واقعی آن‌ها می‌شویم که چگونه می‌توان با همت و توجه و ابتکار در آن‌ها، ارزش افزوده‌ای ایجاد نمود و بیشتر و بهتر بهره برد. 

منبع: تبیان