اقتصاد و صرفه جویی از منظر امام رضا

آثار مطلوب اتخاذ شیوه اقتصاد و صرفه جویى (در خانواده )الف - کاهش میزان توقعات بى جاى اعضاى خانواده و تقویت بنیه دفاعى آنها در برابر مشکلات :
مرد خانواده با اتخاذ شیوه صرفه جویى ، از توقعات و انتظارات بى جا و بیش ‍ از حد اعضاى خانواده مى کاهد. معمولا فرزندانى که در مهد وفور نعمت پرورش مى یابند، فعالیت قواى دماغى آنها براى رفع موانع ضعیف است و در طوفان حوادث زندگى مانند پرکاهى از این سو به آن سو پرتاب مى شوند. معمولا سیل همیشه در سرزمینهاى نرم اثر نمى گذارد، سیل حوادث روزگار نیز درباره افراد قوى بى اثر است ، ولى افراد ضعیف البنیه و تن پرور را از پا در مى آورد.
((بهترین راه پرورش اعتماد به نفس ، این است که اطفال را با مشکلاتى که با وضع فکرى و جسمى آنها مناسب است ، مواجه سازیم . سپس آنها را به طور مستقیم یا غیرمستقیم ، مورد حمایت قرار دهیم تا موفق شوند. چنین کارى سبب مى شود که آنها به استعدادهاى نهفته خویش پى برند و در راه کشف این منبع خداداد، به کوشش پردازند)).

ب - باقى ماندن تمکن مالى براى انفاقهاى دیگر:اتخاذ شیوه اعتدال در امور اقتصادى یعنى مبارزه با اسراف کاریها و به هدر دادن ثروتها و سرمایه هاى اجتماعى و به کار گرفتن آنها در راههاى صحیح و مثبت و سازنده ، زیرا در اثر حذف هزینه هاى اضافى در زندگى است که آدمى مى تواند امکانات اضافى خویش را در مسیر عمران و آبادى و منافع توده اى اجتماع به کار گیرد.
عن ابى الحسن (علیه السلام ) قال : کان ابى یقول : من الاسراف فى الحصاد والجداد ان یصدق الرجل بکفیه جمیعا وکان ابى اذا حضر شیئا من هذا فراءى احدا من غلمانه یتصدق بکفیه صاح به اعط بید واحدة القبضة بعد القبضة والضغث بعد الضغث من السنبل امام رضا (علیه السلام ) فرمود: پدرم مى فرمود: از نشانه هاى اسراف وقت چیدن محصول این است که شخص با دو دست انفاق کند، و هر دو کفش را پر نماید، و پدرم هرگاه مى دید، یکى از خدمتگزاران با دو کف پر (دو مشتى ) صدقه مى دهد، بر او بانک مى زد که با یک مشت بده . از دانه ها یک مشت یک مشت و از خوشه ها یک قبضه یک قبضه (هر چه مى خواهى انفاق کنى ، به یک نفر اختصاص بده ، بلکه به مقدار نیاز به ببخش تا بتوانى رفع نیاز از دیگر نیازمندان نمایى )
معیار شناخت اسراف از دیدگاه امام رضا (علیه السلام )لیس فیما ینفع البدان اسراف ، انما الاسراف فیما اتلف المال واضر بالبدن
((در مصرف آنچه براى بدن مفید است ، اسراف نمى باشد، همانا اسراف در چیزى است که مال را تلف کند و به بدن ضرر زند)).
معیار شناخت صرفه جویىسئل الرضا (علیه السلام ) عن القناعة ؟
فقال (علیه السلام ): القناعة تجتمع الى صیانة النفس ، وعزالقدر، وطرح موونة الاستکثار والتعبد لاهل الدنیا. 

از حضرت امام رضا (علیه السلام ) سؤ ال شد: قناعت چیست ؟
حضرت در پاسخ فرمود: قناعت ، جامع صفات خویشتن دارى و ارجمندى و آسوده شدن از زحمت فزون خواهى و بندگى در برابر دنیاپرستان است .
((قناعت )) نقطه مقابل ((حرص و ولع )) است که مفهوم آنرا به قرینه مقابلش مى توان شناخت . ((حرص )) یک نوع تضاد میان روح و جسم از نظر اشباع نیازهاى مادى است . ((حریص )) به کسى مى گویند که به قدر کافى جسم او در برابر نیازهاى مادى اشباع شده ولى روح او همچنان فقیر و گرسنه است . لذا بدون دلیل در پى ثروت اندوزى بیشتر، در پى انحصارطلبى احمقانه تر و حتى در پى غصب سهم و حق دیگران است .
حریص گاهى که به مراحل بحرانى حرص مى رسد و در این راه تمام خواب و استراحت و حتى اخلاق و ایمان خود را مى دهد تا در آمد مادى بیشترى از هر طریق که میسر شود، فراهم سازد و سرانجام به موجودى ناتوان و بى اراده که همه چیز خود را از دست داده ، تبدیل مى گردد، در حالى که هنوز روحا اشباع نشده زیرا آنچه را یافته است . از نظر اشباع روحى ((سرابى )) بیش نبوده است ، ولى ((قانع )) کسى است که هماهنگى در میان جسم و روح او برقرار شده ، هنگامى که به مقدار کفایت و نیاز بیابد، روح و جسم او اشباه مى گردد و بى جهت حرص نمى زند و به حقوق هر کس حمله نمى کند. در حقیقت ((قناعت )) یک نوع بى نیازى روحى و برخوردارى از سرمایه اعتماد به نفس و قدرتهاى اخلاقى است  

لایستکمل عبد حقیقة الایمان حتى تکون فیه خصال ثلاث :
التفقه فى الدین وحسن التقدیر فى المعیشة والصبر على الرزایا 

حقیقت ایمان بنده کامل نمى گردد تا اینکه سه صفت را دارا باشد:
بصیرت و ژرف اندیشى در دین ، حسن اندازه گیرى در دخل و خرج زندگى ، صبر و شکیبایى در برابر مصیبتها.
عن ابى الحسن الرضا (علیه السلام ) قال : من لم یقنعه من الرزق الاالکثیر لم یکفه من العمل الا الکثیر، ومن کفاه من الرزق القلیل فانه یکفیه من العمل القلیل .⁽
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: کسى که جز به روزى زیاد قناعت نکند، جز عمل بسیار برایش کافى نیست . (پیوسته زیاده طلب و حریص است و هر چه به دست آورد، او را بى نیاز نکند و هر که روزى اندک کفایتش کند، عمل اندک هم کافیش باشد. کمتر چیز دنیا او را بى نیاز سازد، خدا هم به عمل اندک او با داشتن روحیه قناعتش راضى است .
عن ابى الحسن الرضا (علیه السلام ): من رضى عن تعالى بالقلیل من الرزق ، رضى الله عنه بالقلیل من العمل امام رضا (علیه السلام ) فرمود: کسى که به روزى اندک از خداوند خشنود باشد، خداوند از او به عمل کم ، خشنود خواهد شد.
آثار قناعت1 - پرورش قناعت مانع تن دادن به هرگونه پستى در انسان است .
2 - قناعت ، آدمى را از احساس هرگونه ناامنى در زندگى (همچون دلهره و اضطراب ) با ز مى دارد و به او فرصت مى دهد که با تسلط بر نفس ، نیروهاى خود را در جهت سازنده به کار اندازد.
3 - روح قناعت به انسان شخصیت اجتماعى مى بخشد و او را به احترام حقوق دیگران وامیدارد.
4 - قناعت انسان را در برابر ارتکاب بسیارى از گناهان (ناشى از حرص ) مصون مى دارد.
5 - هر که در زندگى قناعت پیشه کند، رنج او کمتر است و خود و خاندانش ‍ در آسایش و سبکبارى زندگى مى کنند.
6 - فرد قانع ، اسیر و مقهور جلوه هاى فریبنده دنیا نیست ، بلکه باید وسیعش عیوب دنیا و کیفیت رفع نقایص را کاملا شناخته . مسلم است که خداوند عمل بنده اى را مى پذیرد که دلش از تعلق به همه بندهاى دنیوى رسته باشد و معمولا اشخاص قانع چون به روزى اندکى که خداوند نصیبشان کرده راضیند، خداوند نیز عمل اندک آنها را مى پذیرد.
عن ابى الحسن الرضا، عن ابیه (علیهما السلام ) قال : رفع الى رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) قوم فى بعض غزواته فقال : من القوم ؟ فقالوا: مومنون یا رسول الله .
قال : وما بلغ من ایمانکم ؟ قالوا: الصبر عند البلاء، والشکر عند الرخاء، والرضا بالقضاء، فقال رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ): حلماء علماء کادوا من الفقه یکونوا انبیاء، ان کنتم کما تصفون فلا تنبوا ما لا تسکنون ولا تجمعوا ما لا تاءکلون ، واتقوا الله الذى الیه ترجعون
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: در یکى از جنگها جماعتى را نزد رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) بردند. حضرت پرسید: این مردم چه کسانى هستند؟
پاسخ دادند: گروه مومنین اند، اى رسول خدا.
حضرت پرسید: ایمان شما در چه مرحله اى است ؟
پاسخ دادند: بردبارى در وقت بلا، سپاسگزارى در هنگام رسیدن نعمت ، و خشنودى به قضا و پیشامد الهى .
حضرت فرمود: این صفاتى که برشمردید، علامات خویشتن داران اهل دانشى است که از کثرت دانش به درجه پیامبران نزدیک شده اند. اگر واقعا همین گونه که گفتند، هستید، پس (از آرزوهاى خود بکاهید) و ساختمانى را که در آن سکونت نمى کنید، نسازید و چیزى را که نمى خورید، جمع نکنید و از خدایى که به سوى او بازگشت مى کنید، پروا نمایید.
لا یسلک طریق القناعة الا رجلان : اما معبد یرید اجر الاخرة ، او کریم یتنزه من لئام الناس 

راه قناعت را جز دو تن نپوید:
یا عابدى که پاداش آخرت طلبد، یا جوانمردى که دامنش از زشتکارى فرومایگان پاک است .
دکتر اسمایلز مى گوید: صرفه جویى را نباید امساک اشتباه کرد، زیرا اقتصاد در لغت به معناى میانه روى در فقر و غنا و برزخ بین اسراف و امساک است . اقتصاد شخص را وادار به کرم و احسان مى کند، شخص مقتصد مال را فقط براى رفع حوایج مى خواهد و آنرا واسطه سعادت مادى مى داند، برخلاف امساک کار که نفس را دوست مى دارد، و خود آنرا عین سعادت مى پندارد.دکتر ((اسوت ، ماردن )) مى گوید: براى خوشبخت شدن ، اعتدال و میانه روى لازم است . باید دائما مراقب خود باشیم تا در راه زندگى ، به طرف افراط و تفریط متمایل نشویم در داستانهاى مذهبى خوانده ایم که در جهان دیگر، گناهکاران از راهى عبور مى کنند که از آتش سوزاننده تر، از شمشیر برنده تر و از مو باریکتر و لرزانتر است . راه زندگى نمونه اى از آن راه است . چون موى باریک است و اگر احتیاط را از دست بدهیم ، کارمان زار مى شود، چون آتش سوزنده است که ما چون گناهکاران از پیمودن آن ناچاریم و آنهایى که از پیمودن آن ناتوانند، در صف زندگانى از دیگران عقب مى مانند و در جهنم فلاکت جانشان به آتش ندامت مى سوزد
مرحوم شهید مطهرى فرموده است :
گویى همیشه راه اعتدال یک خط باریک است که اندکى بى توجهى ، موجب خروج از آن است ، این که در آثار دینى وارد شده ((صراط)) از مو باریکتر است ، اشاره به همین نکته است که رعایت اعتدال ، در هر کارى سخت و دشوار است 

منبع: 

آیین زندگى از دیدگاه امام رضا (علیه السلام )

محسن کتابچى